Hai chiếc thuyền cổ Luy Lâu mới được phát hiện gần thành cổ thuộc tỉnh Bắc Ninh đang khiến giới khảo cổ học và sử học đặc biệt quan tâm. Chúng nằm trên một ao tư nhân của nhà ông Nguyễn Văn Chiến ở phường Hà Mãn, thị xã Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh. Nằm sâu dưới lớp trầm tích hàng thế kỷ, chúng không chỉ đơn thuần là những di vật cổ mà còn có thể là chìa khóa giúp giải mã đời sống kinh tế – xã hội, kỹ thuật hàng hải và mạng lưới giao thương sông nước của người Việt xưa.

Hiện trường phát lộ hai chiếc thuyền cổ tại Thuận Thành (Bắc Ninh)

"Những chiếc thuyền này bước đầu có thể cho thấy cách người Việt xưa đã tận dụng đường sông để kết nối với các nền văn minh khác, không chỉ trong nước mà còn vươn ra khu vực. Đây là một phát hiện quan trọng, giúp chúng ta hiểu sâu hơn về đời sống, giao thương và kỹ thuật đóng thuyền của người cổ đại."

Vậy hai chiếc thuyền cổ này có gì đặc biệt? Chúng có thể tiết lộ điều gì về lịch sử giao thương của vùng đồng bằng sông Hồng?

Dấu tích của một tuyến giao thương huyết mạch

Hai con thuyền được tìm thấy trong một khu vực trũng, nằm dưới độ sâu khoảng 4m so với mặt đất hiện tại. Theo các nhà khảo cổ, vị trí này có thể từng là lòng một con sông cổ – nhiều khả năng thuộc hệ thống sông Dâu, một tuyến đường thủy quan trọng kết nối trung tâm hành chính Luy Lâu với các khu vực xung quanh. Luy Lâu, từ thời Bắc thuộc, đã là một thương cảng nhộn nhịp, giao điểm của nhiều tuyến giao thương quan trọng trong vùng đồng bằng sông Hồng.

Nhìn vào kết cấu và dấu vết còn sót lại, các chuyên gia đưa ra giả thuyết rằng những chiếc thuyền này từng được sử dụng để vận chuyển hàng hóa, có thể là nông sản, thủ công mỹ nghệ hoặc thậm chí là vật phẩm cống nạp.

Điểm đặc biệt là trong lòng một trong hai con thuyền, các nhà khảo cổ đã tìm thấy nhiều loại hạt cây. Điều này có thể là dấu vết còn sót lại của các loại ngũ cốc hoặc trái cây mà thuyền đã chuyên chở trước khi bị vùi lấp. Nếu được xác thực, đây sẽ là bằng chứng quý giá về thương mại nông sản thời kỳ cổ đại.

Bên trong lòng một trong hai con thuyền cổ.

Hai chiếc thuyền cổ có nhiều điểm khác biệt so với các mẫu thuyền cổ từng được tìm thấy trước đây tại Việt Nam:

• Kích thước lớn: Một trong hai chiếc thuyền dài tới 17m, với vách thuyền ban đầu cao hơn hiện trạng khoảng 40cm. Đối với một con thuyền lưu thông trên sông nội địa, đây là kích thước hiếm thấy, cho thấy nó có thể dùng để vận chuyển khối lượng hàng hóa lớn.

• Kết cấu ghép gỗ: Thay vì là thuyền độc mộc đục từ một thân cây duy nhất, hai chiếc thuyền này được ghép từ nhiều tấm gỗ lớn, khẳng định mục đích vận tải thay vì chỉ đi lại cá nhân.

• Dấu vết sử dụng lâu dài: Những vết mòn trên thân thuyền và các dấu hiệu tu sửa cho thấy thuyền đã hoạt động trong thời gian dài trước khi bị vùi lấp.

• Kết cấu bí ẩn: Một chi tiết thú vị là hai con thuyền này được kết nối với nhau bằng một thanh xà ngang rất kiên cố ở phần mũi. Mục đích của thanh xà này vẫn chưa rõ ràng – liệu đây có phải là một loại cấu trúc đặc biệt giúp cố định tàu trong bến, hay một dạng tàu đôi được sử dụng phổ biến thời bấy giờ?

So sánh với các loại thuyền cổ khác trong khu vực Đông Nam Á, thuyền Luy Lâu có nét tương đồng với thuyền của văn hóa Champa, nhưng lại không có dấu vết cột buồm như thuyền Champa thường thấy. Thuyền của vương quốc Srivijaya (Indonesia) lại có kỹ thuật ghép mộng phức tạp hơn, trong khi thuyền Luy Lâu có vẻ thực dụng, thiên về vận tải đường sông nội địa hơn là hàng hải biển.

Thách thức trong bảo tồn và nghiên cứu

Việc phát hiện hai chiếc thuyền cổ không chỉ đặt ra câu hỏi về lịch sử mà còn là một bài toán khó về bảo tồn. Như nhà sử học Dương Trung Quốc chỉ ra, bảo quản những di tích gỗ lâu đời là một công việc đầy thách thức. Khi một con thuyền gỗ đã nằm sâu trong lòng đất hàng thế kỷ, việc đưa nó ra ngoài mà không làm hư hại kết cấu là điều không hề đơn giản.

Trên thế giới, có hai phương pháp phổ biến để bảo tồn thuyền cổ:

Một là "Bảo tồn tại chỗ" (in-situ preservation): Nếu khu vực khai quật thực sự là một cảng sông cổ hoặc xưởng đóng tàu, các chuyên gia có thể đề xuất giữ nguyên hiện trạng, tiến hành khai quật mở rộng và biến nó thành một điểm khảo cổ ngoài trời, vừa để nghiên cứu, vừa phục vụ du lịch văn hóa.

Hai là "Di dời và bảo tồn hóa học": Một phương án khác là tách thuyền ra khỏi lòng đất, sau đó sử dụng công nghệ ngâm tẩm hóa chất để ổn định cấu trúc gỗ, bảo quản lâu dài như một hiện vật bảo tàng. Tuy nhiên, phương án này đòi hỏi chi phí cao và kỹ thuật phức tạp.

Nhà sử học Dương Trung Quốc tại hiện trường phát lộ hai thuyền cổ.

"Trên thế giới có nhiều giải pháp để bảo tồn gỗ cổ, nhưng phổ biến nhất vẫn là phương pháp ngâm tẩm hóa chất để thuyền đông cứng như hóa thạch. Tất nhiên, điều này đòi hỏi một sự đầu tư nghiêm túc và phải có sự phối hợp chặt chẽ giữa các nhà khảo cổ, các nhà khoa học và cơ quan quản lý." 

• Quét 3D và tái dựng mô hình thuyền để phục vụ nghiên cứu và trưng bày.

• Phân tích niên đại bằng phương pháp carbon-14 để xác định chính xác thời điểm con thuyền được chế tạo.

• Tiếp tục khai quật để tìm dấu vết cảng cổ Luy Lâu, làm rõ vai trò của khu vực này trong mạng lưới thương mại cổ đại.

• Nghiên cứu mẫu hạt tìm thấy trong thuyền để xác định loại nông sản từng được vận chuyển.

Có thể thấy, hai chiếc thuyền cổ gần thành Luy Lâu không chỉ là những hiện vật khảo cổ đơn thuần mà còn có thể là chứng tích sống động về một nền văn minh sông nước từng phát triển rực rỡ. Phát hiện này không chỉ làm sáng tỏ hơn về lịch sử Việt Nam cổ đại mà còn góp phần đặt nền móng cho những nghiên cứu sâu rộng hơn về văn hóa và thương mại khu vực.

Nếu được nghiên cứu và bảo tồn đúng cách, hai chiếc thuyền này có thể mang đến những phát hiện mang tính đột phá, giúp làm sáng tỏ lịch sử giao thương của người Việt hàng nghìn năm trước.