Sau khi đạt thỏa thuận tại Geneva về việc giảm thuế quan, Mỹ và Trung Quốc lại tiếp tục căng thẳng, lần này là về khoáng sản đất hiếm, vật liệu quan trọng trong sản xuất chip, vũ khí, xe điện và thiết bị công nghệ cao. Mỹ cáo buộc Bắc Kinh không tuân thủ cam kết tăng cường xuất khẩu đất hiếm, trong khi Trung Quốc vẫn duy trì các hạn chế.

Phó Bộ trưởng Tài chính Mỹ, ông Michael Faulkender, cho biết Washington đang thúc giục Bắc Kinh thực hiện đúng những gì đã cam kết tại Geneva, trong đó bao gồm việc dỡ bỏ các rào cản phi thuế quan. Trong khi đó, Trung Quốc cáo buộc Mỹ vi phạm thỏa thuận và thể hiện thái độ phản ứng gay gắt.

Trung Quốc hiện chiếm khoảng 70% sản lượng đất hiếm toàn cầu, giúp họ nắm lợi thế lớn trong cuộc cạnh tranh công nghệ. Đây là yếu tố khiến ông Tập Cận Bình ngày càng có nhiều đòn bẩy để đối phó với các hạn chế công nghệ từ phía Mỹ.

Mỹ có thể làm gì để giảm phụ thuộc vào đất hiếm Trung Quốc?

Dù chính quyền ông Trump tiếp tục siết chặt lệnh cấm chip đối với Trung Quốc, thực tế cho thấy việc thay thế nguồn cung đất hiếm từ Trung Quốc là rất khó khăn và tốn nhiều thời gian. Những nỗ lực đa dạng hóa nguồn cung của Mỹ gặp trở ngại vì thiếu mỏ thương mại khả thi, kỹ sư chuyên môn và doanh nghiệp có thể cạnh tranh hiệu quả.

Bộ Quốc phòng Mỹ đã đặt mục tiêu đến năm 2027, xây dựng hoàn chỉnh chuỗi cung ứng đất hiếm trong nước cho lĩnh vực quốc phòng. Tuy nhiên, để đạt được điều đó, Mỹ không chỉ cần chi tiêu lớn mà còn phải hợp tác với các quốc gia như Úc, Ả Rập Saudi và Việt Nam.

Dù vậy, ngay cả các đối tác tiềm năng như Lynas (Úc) vẫn phải gửi sản phẩm sang Trung Quốc để tinh chế. Trong khi đó, các nước như Brazil, Nam Phi, Nhật Bản hay Việt Nam chưa thể cung cấp giải pháp ngắn hạn.

Cuộc chơi có thể nghiêng về Trung Quốc đến mức nào?

Trung Quốc kiểm soát chặt hoạt động xuất khẩu đất hiếm thông qua hệ thống cấp phép khó lường, khiến các doanh nghiệp nước ngoài khó đoán định. Nhiều đơn hàng bị trì hoãn hoặc chưa được duyệt, gây ảnh hưởng trực tiếp đến các công ty Mỹ và Ấn Độ.

Ford, một trong những hãng xe lớn của Mỹ, đã phải tạm ngừng hoạt động một nhà máy vì thiếu linh kiện làm từ đất hiếm. Ở Ấn Độ, hãng sản xuất xe điện lớn nhất nước này cũng cảnh báo sẽ gặp khó khăn nếu nguồn cung từ Trung Quốc không được nối lại sớm.

So với thuế quan – vốn có thể gây tổn thất cho cả hai bên – hạn chế đất hiếm mang lại hiệu quả chiến lược cao hơn cho Trung Quốc: gây tổn thương cho Mỹ trong khi ít ảnh hưởng đến nội bộ nền kinh tế Trung Quốc.

Chuyên gia Cory Combs từ công ty tư vấn Trivium China nhận định lợi thế của Trung Quốc hiện bền vững hơn Mỹ. Trong khi Bắc Kinh dần phát triển được các lựa chọn thay thế chip Mỹ, thì Washington còn cách mục tiêu tự chủ đất hiếm ít nhất một thập kỷ.

Các hạn chế hiện tại chủ yếu nhắm vào nhóm đất hiếm trung và nặng – vốn được dùng trong lĩnh vực quốc phòng. Nếu Trung Quốc chuyển sang siết chặt nhóm đất hiếm nhẹ – như neodymium hay praseodymium, vốn phổ biến trong hàng tiêu dùng – tác động kinh tế lên Mỹ sẽ còn lớn hơn.

Tuy nhiên, các chuyên gia nhận định Bắc Kinh vẫn đang “giữ bài”, không muốn leo thang cực đoan. Dù vậy, nếu căng thẳng Mỹ - Trung tăng cao, Trung Quốc hoàn toàn có thể dùng đất hiếm như “vũ khí” để gây sức ép lên các chuỗi cung ứng quốc phòng của Mỹ.

Những diễn biến nào có thể xảy ra tiếp theo?

Cuộc đàm phán giữa Tổng thống Donald Trump và Chủ tịch Tập Cận Bình đang được kỳ vọng sẽ giúp giải tỏa thế bế tắc. Tuy nhiên, nếu không đạt được thỏa thuận, việc quay trở lại mức thuế quan hơn 100% sau giai đoạn “đình chiến” 90 ngày là điều hoàn toàn có thể.

Song song đó, nếu Trung Quốc mở rộng các hạn chế với các quốc gia đồng minh của Mỹ như Hàn Quốc và Nhật Bản – vốn là đối tác cung ứng chip và pin – thì Mỹ sẽ chịu thêm áp lực lớn trong chuỗi cung ứng công nghệ.

Việc đất hiếm trở thành “mặt trận mới” trong căng thẳng Mỹ - Trung cho thấy xu hướng ngày càng rõ: thương mại giờ đây không chỉ là vấn đề kinh tế, mà còn là chiến lược an ninh và địa chính trị.