Ở tuổi 95, nhạc sĩ Phạm Tuyên vừa được vinh danh với giải thưởng Hiệp sĩ Dế Mèn, giải thưởng lớn của giải thưởng thiếu nhi Dế Mèn năm 2025 vì những cống hiến to lớn cho thiếu nhi của ông.

Người dựng vườn cổ tích bằng âm nhạc thiếu nhi

Không ít người Việt đã lớn lên cùng Chiếc đèn ông sao, Cô và mẹ, Tiến lên đoàn viên, hay Chú voi con ở Bản Đôn, những giai điệu ngập tràn niềm vui và mộng mơ. Nhạc sĩ Phạm Tuyên chính là người đã thắp lên vườn cổ tích ấy bằng âm nhạc, gieo vào tâm hồn trẻ nhỏ những bài học đầu đời về yêu thương, đoàn kết và ước mơ.

Từ đầu thập niên 1950, khi được phân công làm công tác văn nghệ tại Trường Thiếu sinh quân rồi Khu học xá Trung ương ở Nam Ninh (Trung Quốc), Phạm Tuyên bắt đầu viết nhạc cho thiếu nhi. Những ca khúc đầu tiên như Em yêu trường em, Tập tầm vông, Tia nắng hồng… ra đời trong hoàn cảnh thiếu thốn nhưng chan chứa cảm xúc.

Những ca khúc của ông phải viết từ cái nhìn gần gũi, lắng nghe các em nói, chơi và sống, như một người bạn của trẻ thơ.

Một lần, khi tới thăm lớp mẫu giáo của con gái, ông nhìn thấy cảnh một bé gái nép vào mẹ khóc, không chịu rời tay mẹ. Cảm xúc ấy khiến ông xúc động suốt đường về, và trong đêm hôm đó, bài hát Cô và mẹ đã ra đời. Bài hát ngắn, giản dị, mà sâu lắng đến mức nhiều giáo viên mẫu giáo coi là “lời ru đầu đời” đưa trẻ bước vào thế giới học đường.

Những giai điệu "Cánh én tuổi thơ" chắp cánh ước mơ bay cao, "Trường cháu là trường mầm non" thân thương trìu mến, hay "Chú voi con ở Bản Đôn" tinh nghịch đáng yêu, "Tiến lên đoàn viên" hùng tráng đầy nhiệt huyết... đã vượt qua thử thách của thời gian, trở thành những bài ca nằm lòng của biết bao cô bé, cậu bé.

Âm nhạc của ông dạy các em về lòng tử tế, về tình yêu thương gia đình, thầy cô, bạn bè, về niềm tự hào với quê hương, đất nước. Mỗi ca từ, mỗi nốt nhạc đều thấm đẫm sự thấu hiểu tâm lý trẻ thơ, một sự đồng cảm sâu sắc mà không phải người nhạc sĩ nào cũng có được.

Ngoài sáng tác, nhạc sĩ Phạm Tuyên còn có công lớn trong việc giới thiệu nhiều ca khúc thiếu nhi quốc tế nổi tiếng đến với khán giả nhỏ tuổi Việt Nam qua những bản dịch lời Việt tài tình, giàu cảm xúc. "Ở trường cô dạy em thế", "Nụ cười" (Liên Xô cũ) đã trở thành những bài hát quen thuộc, mang đến những thông điệp ý nghĩa. Đặc biệt, khi nhân vật mèo máy Doraemon từ Nhật Bản du nhập vào Việt Nam, chính ông là người đã chuyển ngữ những ca khúc vui nhộn về Doraemon và nhóm bạn, góp phần làm phong phú thêm đời sống tinh thần của trẻ em.

Có thể nói, nhạc sĩ Phạm Tuyên đã mở cánh cửa bước vào vườn cổ tích cho các em bằng âm thanh, dịu dàng, nhân hậu và đầy hy vọng.

Sáng tác cho trẻ em phải nghiêm túc như viết cho người lớn

Suốt quá trình sáng tác của mình, nhạc sĩ Phạm Tuyên luôn nhất quán một quan điểm: Sáng tác cho trẻ em phải nghiêm túc như viết cho người lớn, âm nhạc cho thiếu như phải có chất lượng ngang với người lớn, thậm chí còn cần nhiều trách nhiệm hơn. Bởi “trẻ em là tương lai, là mầm xanh phải được tưới bằng điều đẹp đẽ và tử tế”.

Với ông, điều cốt lõi của một ca khúc thiếu nhi không chỉ là nhịp điệu vui tươi, lời ca dễ nhớ, mà phải ẩn chứa một thông điệp nhân văn, gieo vào tâm hồn trẻ thơ những hạt mầm tốt đẹp về tình cảm gia đình, tình bạn, lòng yêu quê hương, đất nước.

“Âm nhạc thiếu nhi không nên dạy đạo lý một cách khô khan. Hãy kể cho các em nghe những câu chuyện giản dị nhưng xúc động, để các em tự cảm, tự thấm”, ông chia sẻ.

Sáng tác của ông thường bắt nguồn từ những quan sát rất đời thường. Chẳng hạn, Cô và mẹ ra đời sau một buổi ông đi đón con gái tại lớp mẫu giáo, nhìn thấy cô bé lạ nhút nhát không chịu rời mẹ. Những tình huống tưởng nhỏ nhặt, nhưng qua cái nhìn tinh tế của người làm nghệ thuật, lại trở thành chất liệu đầy cảm xúc.

Ông cũng luôn tránh những lời ca lên gân, giả tạo. “Trẻ con rất thông minh. Chúng không nghe những điều sáo rỗng. Bài hát nếu không chân thật, các em sẽ quên ngay”, ông nói.

Chính vì thế, âm nhạc thiếu nhi của Phạm Tuyên không chỉ được trẻ em yêu thích, mà còn sống mãi cùng năm tháng – như những bài học đầu đời bằng âm thanh, dịu dàng và chân thành.

Giữ gìn cho các em “kho báu” đồng dao

Không chỉ sáng tác mới, nhạc sĩ Phạm Tuyên còn dành nhiều tâm huyết cho việc gìn giữ và làm sống lại những giá trị văn hóa truyền thống. Ông cùng vợ, PGS.TS Nguyễn Ánh Tuyết, đã dày công sưu tầm những bài đồng dao cổ của dân tộc, rồi bằng tài năng âm nhạc của mình, phổ nhạc cho chúng, thổi vào đó một sức sống mới để con trẻ thời hiện đại vẫn có thể ngân nga, vui đùa cùng di sản của cha ông.

"Kho báu" 41 bài đồng dao được ông phổ nhạc đã được giới thiệu một cách bài bản qua dự án sách "Khúc đồng dao của bé", mà người chấp bút kể chuyện chính là con gái ông, nhà báo Phạm Hồng Tuyến.

Tập sách đầu tiên "Về quê - Khúc đồng dao của bé" trong bộ 5 tập đã được xuất bản, mang đến một hình thức tiếp cận đa phương tiện độc đáo, kết hợp giữa truyện kể, âm nhạc, tranh minh họa và mã QR để nghe nhạc, nghe kể chuyện. Điều này tạo nên một trải nghiệm tương tác thú vị, giúp trẻ em không chỉ nghe, hát mà còn hiểu sâu hơn về bối cảnh, ý nghĩa của từng khúc đồng dao.

Trong số 41 bài, có những bài đã quen thuộc như "Bà còng đi chợ", "Gánh gánh gồng gồng", "Bầu và Bí", "Con chim chích chòe", nhưng cũng có đến 36 bài, bao gồm những khúc đồng dao thân thương như "Mau mau tỉnh dậy", "Thương con ba ba", "Cái cò đi đón cơn mưa", "Cái bống"... lần đầu tiên được thu âm một cách chuyên nghiệp. Những giai điệu này ẩn chứa vẻ đẹp hồn hậu, gần gũi của cảnh sắc thiên nhiên, con người và văn hóa dân gian Việt Nam, tiếp tục được các thế hệ thiếu nhi yêu thích.